Ineens niet meer op woorden kunnen komen of woorden in zinnen omdraaien, je gedachten maar niet kunnen afremmen, niet meer van dingen kunnen genieten, veel te laat doorhebben dat je iets over het hoofd zag in het verkeer, je ineens geen weg meer weten in de supermarkt die je al jaren bezoekt, je sleutels niet kunnen vinden terwijl ze op hun vaste plaats liggen, depressieve gevoelens hebben, oftewel een brein dat niet meer doet wat zo normaal was... Helaas, een kleine greep uit de veranderingen die je kunt ervaren na een COVID-19 infectie. En nee, je hoeft niet in het ziekenhuis gelegen te hebben.

Herken jij of iemand in jouw omgeving dit? Ongeveer 1 op 3 mensen ervaart maanden na een COVID-19 infectie nog klachten van bovenstaande aard (1). Klachten waar je eerder bij denkt dat je wat ouder wordt. Dat blijkt onterecht en bovendien .... het komt ook bij jongeren voor!

Verlies van reukzin, cognitieve- en aandacht stoornissen, angst, depressie, zelfs nachtmerries en hallucinaties blijken te correleren met een doorgemaakte COVID-19 infectie (2). Deze klachten blijken los te staan van respiratoire insufficiëntie (ademhalingsproblemen), ze blijken kenmerken van langdurig verstoord functioneren van de hersenen (3).

Ik doe een poging om dit in begrijpelijke taal uit te leggen en de mechanismen te koppelen aan herkenbare momenten in het dagelijks leven. Maar eerst wil ik benadrukken dat ik me toch wel behoorlijk zorgen maak. Voor mij maken de mechanismen welke leiden tot schade in verschillende delen van de hersenen al ruim twintig jaar deel uit van mijn werkgebied.  De huidige Long COVID mechanismen kennen een overeenkomst met neurodegeneratieve processen die resulteren in verlies van hersencellen.

Het doel van mijn column is dan ook om zoveel mogelijk mensen de mechanismen achter Long COVID te laten begrijpen en mogelijkheden aan te reiken waarmee Long COVID klachten in de basis kunnen worden bestreden. Mogelijkheden waarbij ik in de afgelopen twee decennia de kracht van voeding heb kunnen constateren.

Toch ook even in medische taal; via angiotensine-converting enzym 2-receptoren (ACE2) kan SARS-CoV-2 endotheelcellen beschadigen wat kan leiden tot neuro inflammatie, vorming van microtrombi en hersenschade (2). Bovendien leidt systemische ontsteking tot; verminderde monoaminen, trophic factors en activering van microglia, met als gevolg: verhoogde glutamaat en N-methyl-D-aspartaat (NmDA) excitotoxiciteit (4, 5). SARS-CoV-2 infiltreert feitelijk endotheelcellen via de transmembrane ACE2 receptor, met behulp van het transmembrane protease TMPRSS2, wat resulteert in een toename van cytokinen, bij hoge productie ook de ‘cytokinen-storm’ genoemd, en microglia-activatie (2). Dit verandert metabole routen, zoals die van tryptofaan via IDO naar quinolinezuur. Dit resulteert in een overproductie van glutamaat en activeert NmDA-receptoren (2). Dit betekent excitotoxiteit, wat feitelijk een neurotoxisch proces is. Neuronen raken over-gestimuleerd wat kan resulteren in apoptose van het neuron.

De korte en lange termijn gevolgen van Long COVID op het functioneren van de hersenen kunnen hierdoor worden verklaard. Afname van geheugen en leervermogen, het verlies van weerstand op prikkels en andere negatieve effecten op het neurologisch functioneren zijn het gevolg van ontstekingsreacties, immuunreacties en neurotransmitter-depletie (6, 7, 8).

Begrip van deze cellulaire en moleculaire mechanismen als veroorzakers van COVID-19 gerelateerde hersenschade opent de deur naar herstel.

De wens om deze mechanisme te vertalen naar oplossingen is ook in het medisch werkveld erg groot. Ik doceer deze kennis daarom o.a. aan bedrijfsartsen en andere betrokkenen in het bedrijfsleven.  Maar niet alleen het bedrijfsleven worstelt hiermee, het treft alle niveaus van onze maatschappij. We beginnen door recente wetenschappelijke publicaties te beseffen wat de reikwijdte is van de gevolgen voor getroffen individuen. Vermoeidheid is daarbij wellicht nog de meest logische. Maar welke klachten nog meer? En hoeveel mensen treft het?

Wanneer mensen gevraagd wordt om zelf post-COVID klachten te rapporteren, dan lijken Long COVID gevolgen nog wel mee te vallen. Of komt dat doordat mensen te veel klachten hebben om actief te rapporteren? Of komt het doordat veel mensen niet herkennen dat allerlei subtiele klachten nog steeds het gevolg kunnen zijn van Long COVID?

In mijn beleving vervullen bedrijfsartsen een sleutelrol, omdat veel mensen in hun werkzame leven getroffen worden door de gevolgen van die doorgemaakte COVID-infectie. Het gaat in de arbeidsgeneeskunde regelmatig niet eens over werk kunnen hervatten, maar allereerst over weer normale dagelijkse dingen kunnen doen. Bijvoorbeeld je evenwicht bewaren terwijl je je aan het aankleden bent. Hele basale dingen dus.

Het positieve nieuws is dat de onderliggende mechanismen kunnen worden hersteld. Met een zorgvuldig aangepast voedingspatroon en passende training gebaseerd op functionele neurologie. Mechanismen van COVID-19 hersenschade lijken namelijk op die van Traumatic Brain Injury (9). Revalidatie betekent daarom niet actief conditie opbouwen, maar eerst neuro-functionele training op maat.

Met de onderstaande voedingsprincipes kun je direct zelf stappen zetten. Is voeding echt zo belangrijk dan? Jazeker, de kracht van voeding wordt vaak onderschat. Om energie te kunnen maken hebben we niet alleen macronutriënten (koolhydraten, eiwitten en vetten) nodig om de zogeheten citroenzuurcyclus te kunnen laten werken. De citroenzuurcyclus produceert uit macronutriënten de chemische vorm van energie; ATP. Om dat te kunnen doen heeft deze cyclus bepaalde micronutriënten (vitaminen, mineralen en andere biomoleculen) nodig. Een eenzijdig voedingspatroon, een voedingspatroon welke arm is aan verse producten, zal vitaminen, mineralen, antioxidanten en essentiële vetten missen. En deze groep is juist van belang voor het herstellen van Long COVID in de hersenen.

Daarmee ben je er natuurlijk nog niet. Maar het begint wel bij die ATP aanmaak in zenuwcellen. Is er te weinig ATP dan wordt de zenuwcel prikkelgevoelig. Technisch betekent dat; gevoeliger voor glutamaat. En als je daar gevoeliger voor bent geworden dan zorgt glutamaat (smaakversterkers) uit voeding ervoor dat je onrustig wordt, snel afgeleid raakt, je gedachten niet kunt stoppen, enzovoort.

Technisch gezien verhoogt die glutamaat-gevoeligheid de influx van Ca2+ in het neuron wat bij langdurige overmaat zal leiden tot veranderingen aan het neuronale membraan en cellulaire eiwitten en verhoogde oxidatieve stress, met als uiteindelijke gevolg; apoptose. In andere woorden, net als in je vaatwasser of wasmachine; te veel calcium maakt structuren kapot. Een lage vitamine D3 spiegel versterkt bijvoorbeeld dat effect. Magnesium is een ander cruciaal mineraal om dit calcium-effect tegen te gaan, want het remt de glutamaat-overgevoeligheid.

De ontstekingsreacties (waaronder TNF-a en andere cytokinen) binnen dit proces kunnen worden geremd door in de basis ontstekingsremmende voedingsmiddelen te eten. Ook hiervoor vind je de basisprincipes terug in onderstaand voedingsadvies. Dit is belangrijk, want ontstekingsreacties veroorzaken een verminderde productie van serotonine, de neurotransmitter die o.a. onze emotionele veerkracht bestuurt. 
De grondstof voor serotonine, tryptofaan, wordt door de ontstekingsreacties een andere route in gestuurd (kynurenine), wat op zich weer kan leiden tot een hypergevoeligheid voor glutamaat.

Als glutamaat als gaspedaal van de hersenen kan worden gezien, dan is GABA de rem. Deze belangrijkste remmer (inhibitoire neurotransmitter) in de hersenen speelt een belangrijke rol in het herstellen van de verstoorde hersenwerking…….. maar let op; timing is van belang!

Herstellen van de serotonine- en GABA-spiegel is pas dan zinvol wanneer de oxidatieve stress en de ontstekingsreacties aan het afnemen zijn en de eerste kenmerken van herstel waarneembaar zijn. Dat kunnen we ook concluderen uit de medicamenteuze interventies die zijn onderzocht (2). Deze grijpen in op de genoemde mechanismen;

- Antagonisten van cytokinen (etanercept, infliximab),

- NMDA-receptor (ketamine),

- TNF-a en ontstekingsremmende routes (aspirine, celecoxib) en

- Kynurenine-route modulators (minocycline).

Kwaliteit is belangrijker dan kwantiteit. Eet zo puur en vers mogelijk en zo min mogelijk bewerkt. Vermijd geraffineerde voeding. Eet iedere dag zwavelrijke- en antioxidantrijke voeding. Niet overeten. Vermijd gluten, koezuivel, varkensvlees, smaakversterkers (E620-E640) en gistextract. Eet ruim voldoende eiwitten, gebruik gezonde vetten en vermijd snelle suikers. Varieer en combineer. Sla geen ontbijt over en eet geen koolhydraten na 21:00.  Vermijd magnetron gebruik en bereiding met droge hitte (hoge temperaturen). En drink minimaal 1,5 liter water per dag.

Als we constateren dat sommige mensen langdurige klachten vertonen als anosmie (volledige afwezigheid van reukzin), cognitieve en aandachtstoornissen (o.a. brain fog), angst, depressie, soms psychose, soms beroerte, of zelfs zelfmoordneigingen (1), dan begrijp je dat ik me zorgen maak over onderschatting van de gevolgen van de COVID-infectie.

Een bijkomstigheid, COVID-19 neuropathologie kan model staan voor het ontcijferen van neuro-inflammatie gedreven neurodegeneratieve processen in andere aandoeningen en bijdragen aan het ontwikkelen van nieuwe behandelingsstrategieën (2).

Ik volg het op de voet!

1. www.thelancet.com/psychiatry Published online April 6, 2021 https://doi.org/10.1016/S2215-0366(21)00084-5 1

2. Maura Boldrini, MD, PhD; Peter D. Canoll, MD, PhD; Robyn S. Klein, MD, PhD., How COVID-19 Affects the Brain, JAMA Psychiatry Published online March 26, 2021

3. Woo MS, Malsy J, Pöttgen J, et al. Frequent neurocognitive deficits after recovery from mild COVID-19. Brain Commun. 2020;2(2):fcaa205. doi:10.1093/braincomms/fcaa205 

4. Meinhardt J, Radke J, Dittmayer C, et al. Olfactory transmucosal SARS-CoV-2 invasion as a port of central nervous system entry in individuals with COVID-19. Nat Neurosci. 2021;24(2):168-175. 

5. Roman M, Irwin MR. Novel neuroimmunologic therapeutics in depression. Brain Behav Immun. 2020;83:7-21. doi:10.1016/j.bbi.2019.09.016 

6. Daniels BP, Holman DW, Cruz-Orengo L, Jujjavarapu H, Durrant DM, Klein RS. Viral pathogen-associated molecular patterns regulate blood-brain barrier integrity via competing innate cytokine signals. mBio. 2014;5(5):e01476-e14. doi:10.1128/mBio.01476-14

7. Liddelow SA, Guttenplan KA, Clarke LE, et al. Neurotoxic reactive astrocytes are induced by activated microglia. Nature. 2017;541(7638):481-487. doi:10.1038/nature21029

8. Vasek MJ, Garber C, Dorsey D, et al. A complement-microglial axis drives synapse loss during virus-induced memory impairment. Nature. 2016;534(7608):538-543. doi:10.1038/nature18283 

9. Wadhawan A, Stiller JW, Potocki E, et al. Traumatic brain injury and suicidal behavior. J Alzheimers Dis. 2019;68(4):1339-1370. doi:10.3233/JAD-181055